سیوطی 2 (استثناء تا آخر)

معرفی اجمالی:

در ترم اول و در معرفی درس نحو مقدماتی، مطالبی پیرامون معرفی علم نحو بیان شد که علاقه‌مندان برای آشنایی با این علم می‌توانند به آن مراجعه کنند.

 

معرفی کتاب:

«البهجه المرضیه علی ألفیه ابن مالک» یا «النهجه المرضیه»، تألیف جلال‌الدین عبدالرحمن سیوطی (متوفای ۹۱۱ ق) است. این کتاب یکی از مشهورترین شرح‌های مزجی بر اشعار الفیه ابن مالک است. الفیه ابن مالک، شامل هزار بیت شعر با موضوع ادبیات عرب و علم نحو است. این اشعار را محمد بن عبدالله، ملقب به ابن مالک (متوفی ۶۷۲ ه‍.ق) سروده‌ است. سیوطی در تلاش است تا در کتاب البهجة المرضیة، مشکلات و سختی‌های اشعار را بر دیگر طالبان علم نحو روشن نماید. به این صورت که وی به صورت شرح مزجی، اقدام به شرح تک تک ابیات این شاعر نامی نموده‌ است. این کتاب (یا شرح ابن عقیل که جانشین این کتاب است) معمولا در پایه دوم حوزه تدریس می‌شود. به‌ طور کلی این شرح از قدیم تاکنون علی‌رغم وجود کتاب‌های جدیدی که در زمینه ادبیات عرب توسط علما و ادبای عرب و غیر عرب نگاشته شده، هنوز هم به‌ عنوان مهم‌ترین کتاب درسی در حوزه شمرده می‌شود. کتاب حاضر از بدو نگارش، مورد توجه خاص دانشمندان، زبان‌دانان و دانش‌پژوهان ادب عربی واقع شده و در حوزه‌های علمیه مورد تدریس و تدرس و استفاده بوده است. به دلیل این‌که مطالب کتاب، علمی بوده و گاه پیچیدگی‌های عبارتی داشته، از طرف ادیبان و نحویان، تاکنون بیش از صد شرح و حاشیه بر آن نگاشته شده است. مانند:

مکررات المدرس و شرح السیوطی، مدرس افغانی

الطریقه النقیه، نقی نظری منفرد

المباحث النحویه و شرح سیوطی، سید محمد جواد ذهنی

فوائد الحجتیه، حجت هاشمی خراسانی

ترجمه شرح سیوطی، سید علی همدانی و علی اکبر میرزایی

شرح فارسی البهجة المرضیة، بهنام نوروزی

 

درباره این کتاب می‌توان به این نکات اشاره نمود:

اول: این شرح، طبق گفته خود سیوطی، شرحی لطیف و ظریف است به شکل شرح مزجی، که با متن الفیه ترکیب یافته است.

دوم: دومین ویژگی این شرح عبارت است از نکته‌های جالب ادبی که نسبت به شروح دیگری که در همان زمان نوشته شده، بارزتر و قابل توجه‌تر است.

سوم: این اثر با شرح خطبه الفیه شروع شده و شارح نکاتی را پیرامون این خطبه شرح داده است و با شرح مباحث مختلف نحوی و صرفی ادامه یافته و با بحث ادغام به پایان رسیده است.

چهارم: شارح هم‌چون دیگر نحویون برای بیان قواعد وارده در ابیات الفیه به شواهد چهارگانه قرآن کریم، حدیث شریف، کلام قابل اعتماد عرب و شعر عربی قدیم در موقعیت‌های گوناگون تمسک جسته است.

پنجم: این شرح به‌دور از هرگونه اطناب و در جهت اهداف تعلیمی نگاشته شده و عبارات متن (ابیات الفیه) با شرح به‌ گونه‌ای تفکیک‌ناپذیر آمیخته است.

کتاب حاضر با تحقیق و پاورقی مصطفی حسینی دشتی منتشر شده است. بیشتر پاورقی‌های کتاب، گاه به توضیح عبارات دشوار کتاب مربوط می‌شود، گاه به رد دیدگاه شارح و حتی گاه به طعن و کنایه به او.

 

منظور از شرح مزجی چیست؟

اگر مطلبی را به گونه‌ای توضیح، تفسیر و شرح دهند که تفکیک و تشخیص شرح و توضیح از متن اصلی ممکن نباشد (مگر به واسطه نشانه‌های قرار دادی مثل پرانتز و...) آن را شرح مزجی گویند. در میان علمای شیعه، اولین کسی که شرح مزجی نوشت، شهید ثانی علیه الرحمه (۹۱۱-۹۵۵ یا ۹۶۵ ق) است.

 

محتوای کتاب:

عناوین کلی مباحث این کتاب به شرح زیر است:

مقدمه شارح، خطبه مولف، کلام و آن‌چه کلام از آن تشکیل می‌شود، معرب و مبنی، معرفه و نکره، باب ابتداء، نواسخ مبتداء، باب فاعل، باب نائب فاعل، باب اشتغال، باب فعل لازم و متعدی، باب تنازع، باب مفاعیل پنج‌گانه، باب استثناء، باب حال، باب تمییز، باب حروف جر، باب اضافه، باب عمل مصدر، باب عمل اسم فاعل، باب ابنیه مصادر، باب عمل صفت مشبهه، باب فعل تعجب، باب افعال مدح و ذم (نِعم و بئس)، باب افعل تفضیل، باب توابع، باب منادی، باب اسماء افعال و اصوات، باب نون تاکید، باب مالاینصرف، باب اعراب فعل، باب إخبار به الّذی و فروعش و الف و لام موصوله، باب اسماء اعداد، باب حکایت، باب تانیث، باب مقصور و ممدود، باب جمع مکسّر، باب تصغیر، باب نسب، باب وقف، باب الاماله، باب تصریف، باب ابدال و باب ادغام.

معرفی اجمالی:

در ترم اول و در معرفی درس نحو مقدماتی، مطالبی پیرامون معرفی علم نحو بیان شد که علاقه‌مندان برای آشنایی با این علم می‌توانند به آن مراجعه کنند.

 

معرفی کتاب:

«البهجه المرضیه علی ألفیه ابن مالک» یا «النهجه المرضیه»، تألیف جلال‌الدین عبدالرحمن سیوطی (متوفای ۹۱۱ ق) است. این کتاب یکی از مشهورترین شرح‌های مزجی بر اشعار الفیه ابن مالک است. الفیه ابن مالک، شامل هزار بیت شعر با موضوع ادبیات عرب و علم نحو است. این اشعار را محمد بن عبدالله، ملقب به ابن مالک (متوفی ۶۷۲ ه‍.ق) سروده‌ است. سیوطی در تلاش است تا در کتاب البهجة المرضیة، مشکلات و سختی‌های اشعار را بر دیگر طالبان علم نحو روشن نماید. به این صورت که وی به صورت شرح مزجی، اقدام به شرح تک تک ابیات این شاعر نامی نموده‌ است. این کتاب (یا شرح ابن عقیل که جانشین این کتاب است) معمولا در پایه دوم حوزه تدریس می‌شود. به‌ طور کلی این شرح از قدیم تاکنون علی‌رغم وجود کتاب‌های جدیدی که در زمینه ادبیات عرب توسط علما و ادبای عرب و غیر عرب نگاشته شده، هنوز هم به‌ عنوان مهم‌ترین کتاب درسی در حوزه شمرده می‌شود. کتاب حاضر از بدو نگارش، مورد توجه خاص دانشمندان، زبان‌دانان و دانش‌پژوهان ادب عربی واقع شده و در حوزه‌های علمیه مورد تدریس و تدرس و استفاده بوده است. به دلیل این‌که مطالب کتاب، علمی بوده و گاه پیچیدگی‌های عبارتی داشته، از طرف ادیبان و نحویان، تاکنون بیش از صد شرح و حاشیه بر آن نگاشته شده است. مانند:

مکررات المدرس و شرح السیوطی، مدرس افغانی

الطریقه النقیه، نقی نظری منفرد

المباحث النحویه و شرح سیوطی، سید محمد جواد ذهنی

فوائد الحجتیه، حجت هاشمی خراسانی

ترجمه شرح سیوطی، سید علی همدانی و علی اکبر میرزایی

شرح فارسی البهجة المرضیة، بهنام نوروزی

 

درباره این کتاب می‌توان به این نکات اشاره نمود:

اول: این شرح، طبق گفته خود سیوطی، شرحی لطیف و ظریف است به شکل شرح مزجی، که با متن الفیه ترکیب یافته است.

دوم: دومین ویژگی این شرح عبارت است از نکته‌های جالب ادبی که نسبت به شروح دیگری که در همان زمان نوشته شده، بارزتر و قابل توجه‌تر است.

سوم: این اثر با شرح خطبه الفیه شروع شده و شارح نکاتی را پیرامون این خطبه شرح داده است و با شرح مباحث مختلف نحوی و صرفی ادامه یافته و با بحث ادغام به پایان رسیده است.

چهارم: شارح هم‌چون دیگر نحویون برای بیان قواعد وارده در ابیات الفیه به شواهد چهارگانه قرآن کریم، حدیث شریف، کلام قابل اعتماد عرب و شعر عربی قدیم در موقعیت‌های گوناگون تمسک جسته است.

پنجم: این شرح به‌دور از هرگونه اطناب و در جهت اهداف تعلیمی نگاشته شده و عبارات متن (ابیات الفیه) با شرح به‌ گونه‌ای تفکیک‌ناپذیر آمیخته است.

کتاب حاضر با تحقیق و پاورقی مصطفی حسینی دشتی منتشر شده است. بیشتر پاورقی‌های کتاب، گاه به توضیح عبارات دشوار کتاب مربوط می‌شود، گاه به رد دیدگاه شارح و حتی گاه به طعن و کنایه به او.

 

منظور از شرح مزجی چیست؟

اگر مطلبی را به گونه‌ای توضیح، تفسیر و شرح دهند که تفکیک و تشخیص شرح و توضیح از متن اصلی ممکن نباشد (مگر به واسطه نشانه‌های قرار دادی مثل پرانتز و...) آن را شرح مزجی گویند. در میان علمای شیعه، اولین کسی که شرح مزجی نوشت، شهید ثانی علیه الرحمه (۹۱۱-۹۵۵ یا ۹۶۵ ق) است.

 

محتوای کتاب:

عناوین کلی مباحث این کتاب به شرح زیر است:

مقدمه شارح، خطبه مولف، کلام و آن‌چه کلام از آن تشکیل می‌شود، معرب و مبنی، معرفه و نکره، باب ابتداء، نواسخ مبتداء، باب فاعل، باب نائب فاعل، باب اشتغال، باب فعل لازم و متعدی، باب تنازع، باب مفاعیل پنج‌گانه، باب استثناء، باب حال، باب تمییز، باب حروف جر، باب اضافه، باب عمل مصدر، باب عمل اسم فاعل، باب ابنیه مصادر، باب عمل صفت مشبهه، باب فعل تعجب، باب افعال مدح و ذم (نِعم و بئس)، باب افعل تفضیل، باب توابع، باب منادی، باب اسماء افعال و اصوات، باب نون تاکید، باب مالاینصرف، باب اعراب فعل، باب إخبار به الّذی و فروعش و الف و لام موصوله، باب اسماء اعداد، باب حکایت، باب تانیث، باب مقصور و ممدود، باب جمع مکسّر، باب تصغیر، باب نسب، باب وقف، باب الاماله، باب تصریف، باب ابدال و باب ادغام.