معرفی اجمالی:
در مورد علم اصول، در معرفی درس‌های اصول فقه ۱ و ۲ در ترم چهارم و پنجم مطالب مفیدی ارائه شد که علاقه‌مندان برای آشنایی با این علم می‌توانند به بخش‌های مربوطه مراجعه نمایند.
معرفی کتاب:
کتاب «الموجز فی اصول الفقه»، یکی از آثار و تالیفات آیت الله شیخ جعفر سبحانی است که به زبان عربی نوشته شده است. این کتاب، در حوزه‌های علمیه به عنوان متن درسی تدریس می‌شود و جایگاه ویژه خود را پیدا کرده است. در این اثر، مهم‌ترین مسائل اصولی به صورت موجز، مورد بحث قرار می‌گیرد. مقصود مؤلف، از تالیف این کتاب، آشنا کردن مبتدیان، با مسائل اصول فقه است.
ساختار کتاب:
کتاب، مشتمل بر یک مقدمه و هشت مقصد است.
مقدمه:
مؤلف، در مقدمه کتاب، بیان می‌کند که علم اصول، عبارت است از قواعد و قوانینی که مجتهد به وسیله آن‌ها به استنباط احکام شرعی می‌رسد و موضوع علم اصول، هر چیزی است که صلاحیت داشته باشد در مسیر استنباط احکام قرار گیرد و فایده آن، قدرت بر استنباط احکام شرعیه از ادله تفصیلیه است. ایشان، مباحث علم اصول را به چهار دسته: مباحث الفاظ، مباحث عقلیه، مباحث حجج و امارات و مباحث اصول عملیه تقسیم کرده و در ادامه، به تبیین مسائلی از قبیل حقیقت وضع، دلالت، حقیقت و مجاز و علائم آن دو، اصول لفظی، اشتراک و ترادف، استعمال لفظ مشترک در بیش‌تر از یک معنا، حقیقت شرعیه و متشرعه، صحیح و اعم و مشتق پرداخته و نظریات بدیعی را ارائه می‌دهند.
مقاصد:
اوامر:
بحث پیرامون ماده امر، هیئت امر، اجزاء، مقدمه واجب، مقتضی بودن امر به شیئ نهی از ضد آن را، نسخ وجوب و بقای جواز، دلالت امر به امر و امر بعد از امر از مهم‌ترین مباحث این مقصد به شمار می‌رود.
نواهی:
در این مقصد از ماده و صیغه نهی، اجتماع امر و نهی در شیئ واحد و مقتضی فساد بودن نهی بحث می‌شود.
مفاهیم:
مؤلف، بعد از تعریف مفهوم و منطوق، به انقسامات مدلول منطوقی اشاره کرده، سپس مفهوم را به موافق و مخالف و مفهوم مخالف را به مفهوم شرط، وصف، غایت، حصر و عدد تقسیم می‌نمایند.
عموم و خصوص:
اقسام عام، الفاظ عموم، حقیقت یا مجاز بودن عام بعد از تخصیص، حجیت عام مخصص در افراد باقی‌مانده، تمسک به عام قبل از فحص از مخصص، تخصیص عام با مفهوم، تخصیص کتاب با خبر واحد، استثنای عقیب جمل متعدده و نسخ و تخصیص از مباحث این مقصد به شمار می‌رود.
مطلق و مقید:
مؤلف، بعد از تعریف مطلق و مقید، به الفاظ مطلق اشاره کرده، سپس مقدمات حکمت، حمل مطلق بر مقید و مجمل و مبین را مورد بررسی قرار می‌دهند.
حجج و امارات:
در این مقصد، در دو مقام بحث می‌شود: مقام اول، درباره قطع و احکام آن است و مقام دوم، در مورد احکام ظن معتبر می‌باشد.
اصول عملیه:
مجتهد، پس از فحص و یأس از دست‌یابی به دلیل قطعی یا دلیل علمی، به اصول عملیّه، که عبارت است از: برائت، تخییر، احتیاط و استصحاب روی می‌آورد.
تعارض ادله:
مؤلف، در این مقصد، درباره جمع بین دو دلیل یا تعارض غیر مستقر و تعارض مستقر یا اعمال ترجیح و تخییر بحث کرده است.
درباره مولف:
آیت الله جعفر سبحانی (متولد ۱۳۰۸ش) از مراجع تقلید و اساتید حوزه علمیه قم هستند. ایشان در فقه، اصول، تفسیر و علم کلام تخصص دارند. ایشان مؤسس مرکز تخصصی کلام اسلامی در حوزه علمیه قم هستند و آثار متعددی درباره علوم اسلامی نوشته‌اند. کتاب‌های الموجز، فروغ ابدیت، منشور جاوید (تفسیر موضوعی قرآن)، آیین وهابیت، منشور عقاید امامیه از جمله آن‌هاست. برخی از آثار ایشان از کتاب‌های درسی حوزه‌های علمیه به‌شمار می‌رود. آیت‌الله سبحانی در چهار رشته از علوم اسلامی: رجال، عقاید، فرق و مذاهب برای حوزه علمیه کتاب نوشتند. در رشته عقاید، کتاب «المحاضرات فی الالهیات» (تلخیص كتاب ۴ جلدی «الالهیات على هدى الكتاب و السنّه و العقل» توسط على ربانى گلپایگانى)، و درباره مذاهب اسلامی کتاب «بحوث فی‌الملل و النحل» را در ۸ جلد تالیف کردند، که خلاصه این دو کتاب، با دو کتاب دیگر ایشان «کلیات فی‌علم الرجال» و «اصول الحدیث و أحکامه» جزء کتاب‌های درسی رسمی طلاب حوزه علمیه قرار گرفته است. مؤسسه آموزش عالی امام صادق علیه‌السلام، مرکز تخصصی علم کلام حوزه علمیه قم به منظور آموزش رشته تخصصی علم کلام از سال ۱۳۷۰ شمسی در حوزه علمیه و زیر نظر آیت الله سبحانی تأسیس شد؛ که در حال حاضر اصلی‌ترین مرکز تخصصی کلام در حوزه علمیه است و در مقاطع سطح دو (کارشناسی)، سطح سه (ارشد) و سطح چهار (دکتری) برقرار است. هم‌چنین مجله کلام اسلامی نیز توسط این مرکز منتشر می‌شود.
